Người Dao Huổi Só trồng bông, dệt vải

Nghề trồng bông dệt vải là một trong những nghề thủ công truyền thống có vai trò quan trọng trong đời sống đồng bào dân tộc Dao, ngành Dao quần chẹt từ xưa đến nay. Các gia đình tự trồng bông, nguyên liệu chính để làm sợi dệt. Ðể có một bộ trang phục truyền thống hoàn chỉnh, phụ nữ dân tộc Dao phải trải qua các công đoạn từ trồng bông, xe sợi, dệt, nhuộm màu, trang trí và cắt may. Ðây là một nghề đòi hỏi sự khéo léo, chăm chỉ. Với đôi bàn tay khéo léo, những người phụ nữ dân tộc Dao đã tạo ra những bộ trang phục truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Người Dao quần chẹt rất coi trọng trang phục truyền thống và mỗi phụ nữ đều tự may trang phục đủ cho các thành viên trong gia đình. Ðể làm ra bộ trang phục truyền thống, tuy nhìn đơn giản nhưng lại đòi hỏi kỹ thuật cắt, ghép vải rất tỉ mỉ. Việc dệt vải và may vá thường được làm tại gia đình và là công việc của các bà, các mẹ và con gái trong gia đình. Vải được dệt chủ yếu để may trang phục, ngoài ra còn làm khăn, chăn đắp, túi đeo, làm màn. Các công cụ trong nghề dệt gồm: Cần bật bông, que cuốn bông, công cụ kéo sợi, khung dệt vải.

Về nguyên liệu chính chủ yếu lấy từ cây bông để làm nguyên liệu dệt vải, ngoài ra còn sử dụng sợi tơ tằm. Tháng 7 người Dao bắt đầu tiến hành thu hoạch bông. Thu hoạch phải chọn những ngày nắng đẹp, sau khi thu hoạch phơi từ 5 đến 6 nắng để bông khô và trắng. Bông được phơi khô rồi đem tách bông ra khỏi hạt, dùng dây bật cho bông tơi sau đó vào quay xe sợi tạo thành sợi chỉ. Cuối cùng dùng khung để dệt thành vải.

Quy trình làm sợi trải qua nhiều công đoạn, sau khi thu hoạch bông được phơi khô cho trắng, sau đó dùng khuôn tách hạt (ba gao) tách cho các hạt bông rơi ra. Bông được tiếp tục phơi cho quả bông thật khô, dùng cần bật bông làm cho các quả bông tơi. Bông được cuốn cho tới khi cuộn bông to bằng ngón chân cái thì tuốt ra. Cứ được 10 cuộn bông như vậy thì dùng dây buộc lại thành một túm. Ðể tạo thành sợi thì những cuộn bông này cần trải qua công đoạn dùng dụng cụ để kéo thành sợi. Ðây là công đoạn đòi hỏi kỹ thuật cũng như sự tỉ mỉ cẩn thận của người thực hiện. Tấm vải có đẹp hay không phụ thuộc vào sợi vải có chắc chắn và đều sợi hay không. Bông phải được kéo dài đều rồi xe thành sợi, quay xa phải đều tay và phải phối hợp nhịp nhàng giữa tay quay xa và tay kéo sợi, nếu không sợi sẽ dễ bị đứt hoặc to nhỏ không đều nhau.

Khung dệt của người Dao quần chẹt không lớn như của người Thái nhưng khá chắc chắn. Người Dao chọn những cây gỗ già, không bị mọt, không cong vênh để làm khung. Khung được lắp ghép bằng 4 cột trụ ở 4 góc, phía trên đỉnh được nối ghép bởi 2 xà ngang và 2 xà dọc. Bộ chia sợi, chải sợi được làm bằng tre hoặc gỗ. Bộ khung cửi trông khá đơn giản song nó được đóng hết sức vững chãi với đầy đủ dụng cụ phụ để tạo ra một khung dệt thuận lợi bởi thế ngồi vững chắc, ngồi dệt không bị gò bó, điều khiển hết sức nhịp nhàng giữa chân và tay.

Với một quy trình nhuộm chàm công phu, đòi hỏi sự liên tục không gián đoạn, vì thế mà màu chàm trên những tấm vải bông của người Dao tạo ra luôn bền đẹp với thời gian. Màu chủ đạo trên trang phục dân tộc Dao ngành Dao quần chẹt và Dao khâu huyện Tủa Chùa chủ yếu là màu chàm. Màu chàm được làm từ nước ngâm cây chàm. Khi nhuộm người ta lấy cao chàm đã phơi khô hòa với nước tro bếp (đã lọc sạch), để lắng, đun sôi rồi cho vải cần nhuộm vào, đảo qua đảo lại vài lần rồi bắc xuống đổ vào thùng ngâm. Nhuộm lần 1 phải ngâm khoảng 2 đến 3 ngày rồi vớt ra phơi khô, sau đó lại tiếp tục ngâm trong thùng chàm, làm đi làm lại khoảng 4 đến 5 lần mới được màu chàm đen như ý. Sau khi ngâm chàm và phơi khô, vải tiếp tục được ngâm trong thùng nước lá me chua, vì nước lá me có tác dụng giữ bền màu vải nhuộm, sau 2 ngày thì đem phơi nắng cho khô, cuối cùng giặt bằng nước lã rồi phơi khô và sử dụng.

Một số lưu ý và cấm kỵ khi nhuộm vải chàm của dân tộc Dao như: Không nhuộm vải trong nhà, thường có thùng nhuộm dưới gầm sàn, gia đình có tang, phụ nữ mang thai không được nhuộm chàm, khi nhuộm không cho người có thai hoặc người nhà có lợn đẻ đi ngang qua thùng chứa vải nhuộm...Vì đồng bào quan niệm nếu không kiêng kỵ tốt thì chất lượng vải nhuộm sẽ không bền đẹp.

Nếu phụ nữ Dao khâu giỏi thêu thùa thì phụ nữ ngành Dao quần chẹt lại khéo với kỹ thuật đính ghép vải. Trang phục của phụ nữ Dao, ngành Dao quần chẹt khá đơn giản với màu chàm chủ đạo. Ðiểm nhấn của trang phục chỉ được thể hiện trên cổ tay và viền nẹp áo. Những chi tiết rất nhỏ nhưng ở đó chính là sự công phu và vô cùng tỉ mỉ của người phụ nữ. Những khổ vải màu sắc khác nhau được đính, ghép hết sức công phu để tạo thành những viền màu nhỏ trên viền áo và cổ tay áo. Mặc dù được ghép đính nhiều khổ vải nhưng lại không thấy cảm giác bị dầy, cộm ở vị trí ghép, bằng mắt thường ta chỉ nhìn thấy những đường màu sắc nhỏ hết sức đều đặn, tinh tế.

Việc trồng bông dệt vải của đồng bào Dao, ngành Dao quần chẹt ở Huổi Só, huyện Tủa Chùa chủ yếu phục vụ nhu cầu sử dụng của bà con. Tuy trồng bông, dệt vải chưa phải là nghề đem lại thu nhập chính nhưng nhu cầu sử dụng bông đã khiến loại cây này gắn bó với vùng đất, con người nơi đây trong khoảng thời gian rất dài. Việc khuyến khích người dân mở rộng diện tích trồng bông hay chăm sóc, trồng bông đúng kỹ thuật để đạt năng suất cao cần sự tham mưu của các cơ quan chuyên môn để người dân tự giác trồng bông, để loại cây trồng lâu đời này trở thành cây công nghiệp tạo nguồn thu cho bà con, qua đó góp phần bảo tồn trang phục dân tộc Dao, ngành Dao quần chẹt nói riêng và trang phục các dân tộc thiểu số ở tỉnh Ðiện Biên nói chung.