Nghệ nhân - người níu giữ hồn văn hoá của dân tộc

Những “kho tàng” văn hoá

Cuộc sống hiện đại cùng quá trình giao lưu, hội nhập, các yếu tố văn hóa, nghệ thuật diễn xướng dân gian, trang phục truyền thống… của nhiều đồng bào các dân tộc thiểu số có xu hướng biến đổi, văn hóa bản địa mờ nhạt, mất bản sắc, thậm chí không còn lưu giữ được. Nhận thức được điều đó, mấy chục năm qua, nghệ nhân Vàng Văn Thức, bản Na Nát, phường Na Lay, thị xã Mường Lay có công lớn trong việc gìn giữ loại hình nghệ thuật hát then của dân tộc Thái vùng Tây Bắc. Ông có thể làm thành thạo các lễ Then giải hạn, Then cấp sắc, lễ gọi hồn, lễ tạ ơn...

Chưa dừng lại ở việc thực hành nghi thức Then, bằng tài năng thẩm âm và tình yêu đặc biệt đối với văn hóa dân tộc Thái trắng, ông Thức còn học tập, nghiên cứu và chế tác thành công cây tính tẩu có hình dáng đẹp, âm sắc đạt chuẩn dựa trên kỹ thuật chế tác theo tiêu chuẩn lý tính, hóa tính và vật lý âm thanh. Bản thân ông có khả năng đệm tính tẩu và hát nhiều bài Then cổ.

Nghệ nhân Vàng Văn Thức cho biết, lúc nhỏ ông thường xuyên nghe mẹ hát nên bản thân đã yêu then từ đó. Khi lên 12 tuổi, được mẹ truyền dạy những kĩ năng cơ bản nên thường xuyên luyện tập và theo mẹ tham gia các lễ then trong vùng. Đến năm 1992 thì bắt đầu thực hành then thông qua việc tham gia hoạt động văn hóa, văn nghệ tại địa phương. Dần dần, ông được người dân trong vùng tin tưởng mời hát then mỗi khi gia đình có việc làm lễ.

Những năm gần đây, khi Lễ hội Đua thuyền đuôi én ở TX. Mường Lay được khôi phục, nghệ nhân Vàng Văn Thức cũng luôn được tin tưởng, mời để thực hiện lễ “Tế ta” - tế thần sông nước. Ông cho biết, cuộc sống của người Thái trắng ở Mường Lay vốn gắn liền với nước nên từ xa xưa, người dân ở đây đã ý thức được tầm quan trọng của nước. Bởi thế, tục cúng tế thần sông nước vào mỗi dịp đầu xuân năm mới hàm chứa nhiều giá trị nhân văn sâu sắc, như lời cảm tạ chân thành tới các vị thần sông đã che chở, bao bọc; đồng thời cầu xin các vị thần cho mưa thuận gió hòa, cuộc sống ấm êm, no đủ.

Là người dân tộc Khơ Mú, sinh ra, lớn lên trên mảnh đất huyện Mường Ảng, bao năm qua ông Quàng Văn Cá, bản Tọ Cuông, xã Ẳng Tở không chỉ được người dân biết đến bởi sự uy tín, ông còn được biết đến và mệnh danh là nghệ nhân của núi bởi nắm giữ nhiều nét đẹp văn hóa của bà con dân tộc Khơ Mú nơi đây.

Năm nay ông Quàng Văn Cá bước sang tuổi 63. Với nhiều năm nghiên cứu, thực hành, ông hiểu rõ tập quán xã hội, tín ngưỡng dân gian như: Lễ hội xên bản, lễ hội cầu mưa, lễ hội cầu mùa và một số phong tục, tập quán liên quan đến nghi lễ, tín ngưỡng của người dân tộc Khơ Mú.

Ông Cá chia sẻ: “Sinh ra và lớn lên tại bản Tọ Cuông, hồi nhỏ tôi thường theo gia đình đi xem các lễ hội. Với bản tính tò mò nên từ bé, mỗi khi bản tổ chức lễ hội Xên bản, lễ hội Cầu mùa, lễ hội Cầu mưa, tôi thường tới chỗ các thầy cúng ngồi khấn để nghe và xem họ làm lý. Sau mỗi buổi lễ, tôi lại cùng các bạn trong bản bắt chước nhảy theo các điệu múa, dần dần các nghi thức lễ hội, các câu ca, điệu múa truyền thống của người Khơ Mú đều được tôi ghi nhớ”.

Nỗ lực bảo tồn và phát huy

Điện Biên có 19 dân tộc cùng chung sống. Mỗi dân tộc đều có bản sắc văn hóa riêng, tạo nên sự phong phú về các loại hình di sản văn hoá. Tuy nhiên, việc phát huy các giá trị này đã và đang gặp không ít khó khăn, nhất là vấn đề về kinh phí.

Trước những thách thức đó, thời gian qua, đội ngũ nghệ nhân đã và đang là sợi dây níu giữ các yếu tố bản địa, đặc trưng và sắc thái văn hóa riêng của dân tộc mình không bị hòa tan. Họ là người kế tục các di sản, là linh hồn của cộng đồng dân cư, là kho tư liệu đồ sộ, “cơ sở dữ liệu” văn hóa vật thể và phi vật thể, phản ánh, thực hành và truyền dạy các giá trị văn hóa, bản sắc văn hóa tộc người. Điều này càng đúng với nghệ nhân Quàng Văn Cá - người nắm giữ nhiều nét đẹp văn hóa của bà con dân tộc Khơ Mú. Nhiều năm qua, ông đã truyền dạy cho nhiều học trò trong bản. Đặc biệt, với sự am hiểu của bản thân, ông Cá thường xuyên tham gia thực hành các lễ hội của bản, các chương trình văn hóa, văn nghệ của xã, huyện và của tỉnh. Ông cũng là người vinh dự được tỉnh chọn làm đại diện bà con dân tộc Khơ Mú đến sống, làm việc từ năm 2016 - 2019 tại làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam tại Đồng Mô, TX. Sơn Tây, TP. Hà Nội. Trong quá trình sinh sống và làm việc tại đây, ông Cá tích cực tham gia, hướng dẫn, giới thiệu, trình diễn các lễ hội truyền thống và quảng bá các nét đẹp về văn hóa, tri thức, ẩm thực, các sản phẩm thủ công của dân tộc Khơ Mú tới đông đảo du khách trong và ngoài nước.

Không chỉ nghệ nhân Quàng Văn Cá, trong xây dựng đời sống văn hóa hiện nay, thông qua lao động, học tập, các nghệ nhân ưu tú trên địa bàn toàn tỉnh đã và đang khẳng định vai trò, truyền đạt giúp người dân thay đổi nhận thức, bài trừ, đẩy lùi các hủ tục lạc hậu. Cùng với đó, họ còn nắm bắt tâm tư nguyện vọng, tham gia cùng cộng đồng tháo gỡ khó khăn, dạy dỗ, bảo ban thế hệ trẻ lòng tự hào và trách nhiệm về bản sắc văn hóa riêng có của dân tộc mình, từ đó vận động mọi người chung tay xóa đói, giảm nghèo, gìn giữ và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp.

Nghệ nhân Lý A Lệnh, bản Chan 2, xã Mường Đăng (huyện Mường Ảng) - người am hiểu, diễn xướng, chế tác sáo Mông, khèn Mông và đàn môi chia sẻ: “Được Nhà nước ghi nhận, phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú trong lĩnh vực trình diễn nghệ thuật dân gian năm 2019 đã giúp tôi có thêm động lực để cùng những nghệ nhân khác tích cực gìn giữ, bảo tồn và truyền bá nét đẹp văn hóa dân tộc Mông cho thế hệ sau”.