Cuộc chiến giữa văn nghệ sĩ và trí tuệ nhân tạo

Những bài báo, truyện ngắn, kịch bản phim của AI... khiến không chỉ giới văn nghệ sĩ phải sửng sốt. Có lẽ nào không cần đến vai trò cá nhân nghệ sĩ trong sáng tác các tác phẩm văn chương nghệ thuật?

1. Vấn đề được đặt ra là, liệu AI có thể thay thế được hoàn toàn con người trong lĩnh vực sáng tạo văn chương nghệ thuật hay không? Thay thế đến mức độ nào? Lợi ích và trách nhiệm của nó? Hướng đi lâu dài của nó? Và nhất là những hoạch định có tính căn cơ khi sử dụng AI ở mọi lĩnh vực, trong đó có văn chương nghệ thuật? Những câu hỏi trên phải được đặt ra và phải được trả lời một cách nghiêm túc.

Từ những dữ liệu khoa học có thể thấy, AI dù phát triển tới đâu, đều phải trên cơ sở nhập các dữ liệu, số hóa và triển khai theo ý muốn, những quy tắc đặt ra của con người. Cần AI viết một truyện ngắn về trẻ em, phụ nữ, người già... thì phải đặt ra cho nó những hạn mức nhất định, từ số lượng chữ, nhân vật cho đến bối cảnh, không gian...

Vấn đề rất lớn nằm ở đây. Một sản phẩm VHNT của AI theo đơn đặt hàng nào đó ra đời có phải là “đạo văn”, “đạo ý tưởng”, “đạo bố cục”, “đạo nhân vật”... của vô số tác giả, văn nghệ sĩ trước đó hay không? Nếu không có các dữ liệu từ trước, liệu AI có "bó tay"? Ai là người được hưởng lợi cũng như ai là người bị phương hại khi các sản phẩm về VHNT của AI được mệnh lệnh ra đời? Nó có thể thay thế được toàn bộ các sáng tác VHNT của giới văn nghệ sĩ bằng trí tưởng tượng của họ? Đây là những câu hỏi cần trả lời nghiêm túc cũng như phải giải mã, tường minh, thậm chí xác lập chế tài với AI.

Nhà văn Y Ban, trong bài viết "AI liệu có thể thay thế nhà văn, nhà thơ chúng ta?" đã cho rằng: “Mạng xã hội đang chi phối nhiều đến việc đọc, viết nên dễ quyến rũ những người viết nhanh và muốn nổi tiếng nhanh. Muốn viết nhanh mà chưa kịp sống, chưa kịp trải nghiệm, chưa kịp đào sâu suy nghĩ thì lại lên mạng tra Google hoặc ChatGPT. Với các dữ liệu, những cái đầu thông thái bậc nhất làm AI có thể khiến con người phải phụ thuộc vào nó. Thế nhưng những tâm tư, tình cảm, những thứ thuộc về trái tim thì không một AI nào có thể làm thay”.

Là một người chuyên tâm viết tiểu thuyết lịch sử, đã có lúc tôi rất băn khoăn, thậm chí e sợ AI. Có cần thiết không phải viết ra những bộ tiểu thuyết lịch sử lấp vào khoảng trống, thậm chí là những vùng trắng về văn bản sử liệu trong lịch sử. Thời kỳ Hồng Bàng, đời sống kinh tế-chính trị-văn hóa-xã hội như thế nào? Thời kỳ Hùng Vương ra sao? Các thời kỳ nghìn năm Bắc thuộc cụ thể thế nào? Việc trang phục, phép tắc, triều nghi, âm nhạc, lễ hội của các triều đại trên được quy định như thế nào? Điều này AI có câu trả lời đích đáng không? Chắc là không thể thỏa mãn chúng ta. Nếu đặt hàng AI viết ra các tác phẩm theo phong cách và dữ kiện của con người, đất nước Việt Nam, liệu AI có thực hiện được? AI có thể thay thế được những Nam Cao, Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyên Hồng, Nguyễn Đình Thi... để viết ra các tác phẩm tương tự? Tất cả điều đó, khiến chúng ta phải trăn trở.

2. Cái mà AI đưa ra, thực chất đều là những “hàng nhái” được lấy bằng cung cách “đạo văn” với trí tuệ siêu việt của các bộ óc siêu việt. Chúng đã và đang làm chúng ta bối rối. Chúng tưởng chừng rất khoa học, văn minh, thiết thực, giảm tải sức lao động của con người, song vô hình trung xâm phạm, trục lợi trí tuệ của con người không hề nhỏ.

Vấn đề này, trước khi có AI cũng từng diễn ra, ví như không ít luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ được sao chép vô thiên lủng, khiến vô số luận văn, luận án, thậm chí các công trình khoa học lớn, sách được trao giải thưởng đã bị thu hồi, tước bỏ. Bản thân tôi, với nhiều tham luận khoa học xã hội nhân văn về lịch sử, danh nhân, danh thần, danh tướng đất nước, nghệ thuật quân sự các triều đại... đều bị nạn "đạo văn" lấy đi rất nhiều trang viết của mình. Có người cứ thế lờ tịt đi, cũng có người tìm đến gặp mặt xin xỏ... khiến tôi chỉ biết cười trong nước mắt.

Văn minh của nhân loại trong đó có các tác phẩm văn chương nghệ thuật từ thượng cổ đến nay là vô giá. Khi con người sử dụng AI, về mặt tích cực, cũng chính là khai thác mọi lợi ích vật chất và tinh thần từ văn minh của nhân loại để phục vụ con người. Điều này là đúng đắn và tất yếu. Chỉ có điều, khi sử dụng AI, với mỗi con người, tổ chức khác nhau với mục đích khác nhau, chúng ta cần rành mạch và có chế tài chặt chẽ về lợi ích cũng như những phương hại mà AI đem lại.

AI và sáng tạo văn chương là hai vấn đề riêng biệt, độc lập, dù chúng hoàn toàn có thể tương hỗ nhau, liên thông với nhau. Trong kỷ nguyên công nghệ, thời kỳ mà AI bùng nổ, các văn nghệ sĩ nên dành thời gian tìm hiểu ngọn ngành về AI. Tôi tin rằng, cái quan trọng nhất làm nên thành công của người nghệ sĩ, chính là dành thời gian và trí tuệ của mình, nhiệt huyết và trái tim của mình, sáng tạo nên các tác phẩm VHNT đặc sắc mà không một AI nào có thể thay thế.