Khi nghề truyền thống trở thành sinh kế

Trên địa bàn tỉnh Điện Biên, người Xạ Phang cư trú thành bản, theo dòng họ ở các huyện: Mường Chà, Nậm Pồ, Tủa Chùa. Tại huyện biên giới Nậm Pồ, người Xạ Phang chiếm hơn 1,5% dân số, sinh sống tập trung ở xã Phìn Hồ. Họ có nhiều nét văn hóa đặc trưng, trong đó nghề thêu giày đã gắn liền với cuộc sống sinh hoạt hàng ngày và được truyền qua nhiều thế hệ.

Đôi giày theo tiếng Xạ Phang là “liển hài” do người phụ nữ tự thêu, khâu cho các thành viên trong gia đình. Giày có nhiều loại: Giày nam, giày nữ, giày cho người cao tuổi hay dành riêng cho cô dâu, chú rể trong ngày cưới. Vào thời gian nông nhàn hay các dịp lễ, tết, tạm gác lại việc đồng áng, các bà, các chị người Xạ Phang lại tranh thủ mang những món dụng cụ ra tập trung thành từng nhóm để ngồi thêu hoa văn trên giày. Họ vẫn giữ thói quen tự làm những đôi giày và trưng diện trong tất cả các dịp lễ hội, đi chợ hay trong lễ truyền thống.

Chị Ngải Mù Dính là một trong những người có kinh nghiệm nhất trong việc thêu giày ở bản Đệ Tinh 2, xã Phìn Hồ. Thêu giày không phải nghề chính để kiếm sống của chị Dính, nhưng chị lại dành nhiều tâm huyết, đam mê với nghề. Chị Dính cho hay: Ngay từ khi còn thiếu niên, các bé gái người Hoa đã được các bà, các mẹ, các chị hướng dẫn việc may vá, thêu thùa, làm các đồ dùng sinh hoạt và trang phục cá nhân. Để làm được một đôi giày thêu tốt, phải trải qua nhiều bước: Chuẩn bị nguyên liệu, lựa chọn kiểu giày phù hợp với đối tượng sử dụng để cắt và khâu đế giày, tạo hình hoa văn và thêu hoa văn trên thân giày, khâu giáp các bộ phận để hoàn chỉnh giày...

Nguyên liệu chính để chế tác một đôi giày gồm có: Vải, mo tre, chỉ khâu, chỉ thêu, keo dán, giấy bản và kèm theo các dụng cụ (kéo, dao nhỏ, kim khâu, kim thêu, cục sáp ong khô…). Vải để khâu đế giày và thân giày phải là loại vải dày, dai, bền (thường dùng vải dệt thủ công của người Thái). Chỉ khâu được làm từ vỏ cây lanh, là loại sợi săn chắc, dẻo, dai, ít thấm nước. Từ thân cây mà được chặt về, người Xạ Phang tước bóc bỏ phần lõi, lấy phần vỏ ngoài, giã cho dập và mềm, sau đó cho vào nồi nước luộc rồi phơi khô. Các sợi mỏng được xé nhỏ, nối với nhau và bện lại thành sợi nhỏ quấn vào thoi sợi và có thể sử dụng khi cần thiết.

Để quá trình khâu giày sợi chỉ luôn trơn, bóng, không bị đứt và không thấm nước, người Xạ Phang thường trà sợi chỉ vào cục sáp ong khô trước khi thực hiện việc khâu giày. Đối với loại keo dán đế giày được làm ra từ củ của một loại cây rừng (cây mùa rỉ). Củ của cây mùa rỉ được đào về, rửa sạch, gọt bỏ vỏ, lấy phần ruột, giã nhuyễn, hòa vào nước và lọc hết bã thô, cho lên nồi nấu tạo thành hồ đặc như keo dán.

Để làm đế giày, người thợ lấy mo tre già, khô, phơi, ép phẳng, cắt theo hình bàn chân và khâu thành đế giày. Mỗi đế giày thường được ghép khoảng 5 lớp mo, mỗi lớp bọc một lần vải dày và dai để tạo độ dày dặn, cứng cáp, đảm bảo bền chắc. Mặt dưới của đế giày được lót bằng vải trắng; mặt trong được lót bằng một lớp vải màu tùy theo ý thích của người chế tác và được khâu chắc chắn với đế giày. Nhờ đó, giày thêu của Xạ Phang bền và chắc, có thể sử dụng được lâu dài.

Đối với giày nữ, thân giày là một miếng vải hình vòng cung gắn quanh đế giày, quanh thân giày đều kín; hoa văn thường là thêu một bông hoa lớn nổi bật hơn những bông xung quanh, tạo điểm nhấn chính trên thân giày. Như vậy, thân giày dành cho nữ có đặc điểm kín mũi, nhỏ gọn, thanh thoát, kín đáo. Đối với giày nam, thân giày hở một phần phía trước và hai bên, phần gót và thân sau liền, tạo dáng vẻ khỏe khoắn, năng động, phù hợp các hoạt động thể hiện sự mạnh mẽ. Hoa văn được thêu dàn trải đều khắp trên thân, không có điểm nhấn chính. Điểm thu hút chính trên đôi giày nam là hai mảng hoa văn khác nhau, mảng thân ôm quanh gót và mảng từ mu bàn chân sang hai bên và đến đầu các ngón.

Em Ly Sì Tống, bản Đệ Tinh 2 chia sẻ: Ngay từ khi còn nhỏ, em đã được các bà, các mẹ dạy cách thêu và làm ra những đôi giày hoàn chỉnh. Em thấy đôi giày truyền thống dân tộc mình rất đẹp, em rất thích và cố gắng học thêu thật giỏi để sau này còn lưu truyền lại không bị mai một nét văn hóa của dân tộc mình”.

Với giá trị tiêu biểu, nghề làm giày thêu của người Xạ Phang tại bản Thèn Pả, xã Sa Lông và bản Huổi Lèng, xã Huổi Lèng huyện Mường Chà; bản Đệ Tinh 2, xã Phìn Hồ, huyện Nậm Pồ được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 829/QĐ- BVHTTDL ngày 9/3/2021. Riêng tại huyện Nậm Pồ, hiện nay việc thêu hoa văn và tạo ra những đôi giày sặc sỡ của người Xạ Phang vẫn đang được duy trì thực hành trong nhiều gia đình. Tại bản Đệ Tinh 2, có 69 hộ (chiếm 46,38% số hộ trong bản) tham gia làm nghề thêu truyền thống. Tháng 3/2024, nghề thêu giày, thêu hoa văn trang phục dân tộc Hoa (Xạ Phang) bản Đệ Tinh 2 được UBND tỉnh Điện Biên công nhận và cấp Bằng công nhận nghề truyền thống theo Quyết định số 1898/QĐ-UBND ngày 23/11/2023.

Ông Quàng Văn Thảnh, Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Nậm Pồ cho biết: “Việc công nhận nghề truyền thống sẽ góp phần phát triển nghề thêu giày, thêu trang phục dân tộc Hoa (Xạ Phang) như một thương hiệu, đây là cơ sở để người dân xây dựng, phát triển thành một nghề mang tính hàng hóa rộng khắp, góp phần tạo thêm việc làm, tăng thu nhập cho người dân”.