Sách giáo khoa - tài liệu học tập, tham khảo: Cải cách giáo dục - vấn đề không phải ở sách giáo khoa

Trước kia, Bộ GD-ĐT chủ trương xã hội hóa SGK nên đã có nhiều bộ sách ra đời, tiêu biểu phải kể đến các bộ Chân trời sáng tạo, Cánh diều, Kết nối tri thức với cuộc sống... Những ngày gần đây, bộ, ngành lấy ý kiến về một bộ SGK chuẩn cho cả nước, tạo nên nhiều phản ứng trái chiều trong dư luận. Bởi lẽ, nếu có một bộ sách chuẩn cho cả nước thì chắc chắn các trường sẽ chọn bộ này, đồng nghĩa với việc khai tử các bộ sách trước đó. Vậy là bao nhiêu tiền bạc, công sức đổ sông đổ bể.

Qua thực tế giảng dạy, việc có nhiều bộ SGK đã phát sinh nhiều vấn đề như: cạnh tranh “bằng mặt không bằng lòng” giữa các nhà xuất bản, giáo viên “dở khóc dở cười” khi chọn sách. Tôi đã nghiên cứu qua các bộ sách và thấy nhiều đơn vị kiến thức tương đương trình độ đại học được đưa xuống chương trình phổ thông khiến giáo viên và học sinh khó “tiêu hóa” kiến thức mang tính hàn lâm trong một số tiết học nhất định. Nguyên nhân dễ thấy nhất là do đội ngũ tham gia biên soạn SGK hầu hết là tiến sĩ, thạc sĩ giảng dạy ở bậc đại học, không thấy giáo viên phổ thông. Vì vậy, nhiều kiến thức xa rời thực tế, không phù hợp mặt bằng chung về tri thức tiếp nhận, tâm lý lứa tuổi học sinh, độ chênh giữa các vùng miền. Học sinh không chỉ học một hoặc hai môn mà là gần 10 môn học; trong đó, môn nào cũng có lượng kiến thức khổng lồ thì bảo sao không quá tải, áp lực, khiến dạy và học đôi lúc rơi vào cảnh “cưỡi ngựa xem hoa”.

Việc chăm chú quá mức vào SGK với mong muốn cải cách giáo dục là không cần thiết. Quan trọng vẫn là thay đổi phương pháp giảng dạy, cách thức ra đề kiểm tra, thi cử theo hướng người học phải bày tỏ được quan điểm, chính kiến của mình trước các vấn đề xã hội với những bằng chứng, lý lẽ thuyết phục, tăng cường tính phản biện, khả năng tư duy. Thay đổi như vậy sẽ phân hóa được học sinh và tạo hứng thú đứng lớp với phần lớn bộ phận giáo viên.

Theo tôi, vấn đề cốt lõi của cải cách giáo dục không nằm ở SGK mà ở chuyện kiểm tra, thi cử, nhất là các phân môn thuộc khối xã hội. Chỉ cần thay đổi cách ra đề, học sinh không cần thuộc lòng, “học tủ” thì giáo viên sẽ điều chỉnh phương pháp giảng dạy phù hợp yêu cầu của kiểu đề mới. Thêm vào đó, chương trình cần giảm tải số lượng các bài kiểm tra, đánh giá thường xuyên, định kỳ để giáo viên có nhiều thời gian rèn luyện kỹ năng cho học sinh.

Những năm gần đây, dư luận bàn nhiều về SGK, đặc biệt là các môn tích hợp. Hiện nay, ở cấp THCS có hai đầu sách tích hợp là Lịch sử - Địa lý và Khoa học tự nhiên. Đây là hai đầu sách tích hợp kiến thức theo kiểu “văn sử triết bất phân”. Điều này đi ngược lại với lý thuyết khoa học hiện đại là tách bạch các phạm trù khoa học ra từng bộ phận riêng biệt để có cái nhìn chuyên sâu. Trong đó, Lịch sử, Địa lý, Vật lý, Hóa học, Sinh học là những phạm trù độc lập, dẫu chúng có nhiều điểm giao thoa, liên đới nhưng không thể gom chung thành một cuốn sách như cách chúng ta đang làm. Nếu nhìn vào mục lục của sách tích hợp, dễ nhận thấy sách vẫn có sự tách biệt theo từng chủ đề, môn học, ít điểm tích hợp kiến thức của các liên môn ấy.

Trong thực tế giảng dạy, ban giám hiệu các trường khi xếp thời khóa biểu phải đau đầu trước hai phương án: một là xếp một giáo viên dạy cả Lịch sử và Địa lý, cả môn Khoa học tự nhiên; hai là chia nhỏ theo từng phân môn như cũ để giáo viên dạy đúng chuyên môn đảm trách. Mỗi trường làm một cách, không có chuẩn chung trong cả nước. Đối với giáo viên, trước đây môn nào ra môn đó theo chuyên môn được đào tạo nên thầy, cô giáo cứ theo phân phối chương trình mà dạy. Nhưng hiện nay, muốn dạy được môn tích hợp, giáo viên Lịch sử phải nghiên cứu và soạn giáo án môn Địa lý, giáo viên Vật lý phải nghiên cứu cả Hóa học, Sinh học và ngược lại. Tôi cho rằng, giáo viên cố gắng nghiên cứu sẽ dạy được nhưng dạy đúng, dạy hay, dạy hứng thú hay không thì không dám chắc.

Nhìn từ phía học sinh, khi học môn tích hợp, các môn học chồng chéo, đan xen nhau. Kiến thức thì cao siêu, nặng nề nhưng rời rạc, thiếu tính liên kết, liền mạch như sách cũ. Đó là chưa nói tới khi lên THPT, những môn tích hợp lại được tách ra từng phân môn cụ thể. Như vậy, các em phải học lại từ đầu và tiếp tục hoang mang.

Mới đây, tại hội nghị gặp gỡ nhà giáo cả nước vào giữa tháng 8-2023, Bộ trưởng Bộ GD-ĐT Nguyễn Kim Sơn cho biết sẽ xem xét lại vấn đề sách tích hợp. Vấn đề là việc xem xét ấy kéo dài bao lâu, ngày tháng nào mới có quyết định chính thức?