Vang tiếng khèn Mông

Bản sắc văn hóa dân tộc Mông

Chiếm 1/3 dân số toàn tỉnh, đồng bào dân tộc Mông ở Điện Biên cư trú ở hầu hết các địa phương, trong đó tập trung nhiều nhất tại các huyện: Tủa Chùa, Mường Chà, Mường Nhé, Nậm Pồ... Trên các bản vùng cao, chúng ta có thể bắt gặp những chàng trai người Mông say sưa trình diễn điệu khèn dân tộc trong phiên chợ vùng cao hay dịp lễ hội. Giống như cơm ăn, nước uống, trong không gian, hoàn cảnh nào, cây khèn cũng gắn bó gần gũi với người Mông.

Đến huyện Tủa Chùa, trong không gian thiên nhiên hoang sơ được bao quanh bởi những dãy núi sừng sững trùng điệp, bạt ngàn cao nguyên đá được điểm tô bởi màu xanh của nương lúa, chúng tôi gặp những chàng trai, cô gái đang nhảy múa bên tiếng khèn Mông. Những âm thanh réo rắt mang thông điệp về tình yêu đôi lứa, sự gắn bó với bản làng, quê hương được gửi gắm qua tiếng khèn đặc sắc. Qua giới thiệu của Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Tủa Chùa, chúng tôi gặp nghệ nhân Giàng A Sử. Ngôi nhà nằm chênh vênh lưng núi của bản Huổi Lếch, xã Mường Báng. Bên hiên nhà, ông Sử cùng con trai Giàng A Khay miệt mài chế tác, tạo ra những chiếc khèn.

Ông Sử cho biết: Từ khi còn nhỏ, tôi đã được đắm chìm trong những âm sắc của tiếng khèn vào những dịp bản làng có lễ hội hay ở những phiên chợ. Sau nhiều năm học thổi khèn, đến khi 18 tuổi, tôi mới tự chế tác được một chiếc khèn hoàn chỉnh và phải mất hơn chục năm thổi hồn cho nó để có thể phát ra được âm thanh chuẩn của cây khèn. Thoạt nhìn có vẻ đơn giản, nhưng để làm được một cây khèn có âm thanh hay, đạt chuẩn phải trải qua nhiều công đoạn hết sức phức tạp, đòi hỏi sự kỳ công của người thợ. 

Với mong muốn gìn giữ nét độc đáo trong kho tàng văn hóa của người Mông, ông Sử đã truyền nghề cho con trai Giàng A Khay. Vượt qua rất nhiều khó khăn, những lúc nản chí muốn từ bỏ, cùng tình yêu với cây khèn; giờ đây, anh Khay đã vững vàng tiếp bước nghề chế tác khèn của bố. Hiện nay, mỗi tháng anh làm được trên 10 cây khèn, với giá bán khoảng 1 đến 2 triệu đồng/cây. Anh Khay chia sẻ: Khèn Mông là một loại nhạc cụ đa thanh, là thanh âm của núi rừng. Khèn gồm có 2 bộ phận là thân khèn và ống khèn. Thân khèn làm bằng gỗ pơmu, dài khoảng 70cm, khoan lỗ bên trong có lưỡi gà bằng đồng mỏng để tạo ra âm thanh. Ống khèn là bộ phận điều chỉnh và trực tiếp phát ra âm thanh gồm 6 ống tre có độ lớn nhỏ và dài ngắn khác nhau, đồng thời mỗi ống có một lỗ để dùng ngón tay điều chỉnh âm điệu. Về âm thanh, khác với nhiều nhạc cụ âm nhạc dân tộc, âm thanh của khèn là đa thanh, khi thổi ra, hít vào tất các ống đều phát ra âm cùng lúc, cao vút trong trẻo, trầm vọng, thiết tha. Với người Mông, cây khèn là một vật thiêng, gần như một phần máu thịt không thể tách rời. Vì vậy, sau khi được bố truyền dạy cách làm khèn, tôi sẽ gìn giữ và truyền dạy cho con cháu mình biết cách làm và sử dụng khèn Mông.

Gìn giữ tiếng khèn Mông

Trong xu thế hội nhập hiện nay, việc gìn giữ nghệ thuật múa và chế tác khèn Mông luôn được các cấp chính quyền trong tỉnh nỗ lực triển khai. Hàng năm, các địa phương trong tỉnh tổ chức nhiều hoạt động lồng ghép thực hiện giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Mông và nghệ thuật khèn Mông như: Huyện Điện Biên tổ chức Ngày hội văn hóa dân tộc Mông luân phiên tại các cụm xã; huyện Mường Nhé tổ chức Ngày hội đại đoàn kết các dân tộc vào dịp 2/9; huyện Mường Ảng tổ chức ngày hội văn hóa các dân tộc và tổ chức bảo tồn Tết truyền thống dân tộc Mông Nào Pê Chầu...

Tại Tủa Chùa vừa qua, Hội thi biểu diễn khèn Mông truyền thống lần thứ nhất được huyện long trọng tổ chức, thu hút sự tham gia của đông đảo nghệ nhân trên địa bàn. Lần đầu tiên được lựa chọn đưa vào giao lưu với quy mô cấp huyện, hội thi là cơ hội để sưu tầm, khai thác, bảo tồn và phát huy các loại hình biểu diễn của khèn Mông. Đồng thời, là dịp để các nghệ nhân khèn Mông trên địa bàn được giao lưu, gặp gỡ và truyền lại nét văn hoá vốn có từ lâu đời cho thế hệ trẻ.

Ông Nguyễn Xuân Bắc, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Tủa Chùa cho biết: Việc gìn giữ, phát triển cây khèn của đồng bào Mông được Phòng Văn hóa - Thông tin huyện quan tâm thực hiện nhằm mục đích bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của cây khèn Mông. Từ năm 2009, huyện đã xây dựng thành công dự án khôi phục những nét đặc sắc của văn hóa khèn Mông, duy trì lớp dạy thổi và múa khèn cho lớp trẻ. Hàng năm, huyện thường xuyên tổ chức các hoạt động du xuân, ngày hội văn hóa các dân tộc, tạo cho các thế hệ chơi khèn có dịp thể hiện, giao lưu, học hỏi, qua đó gìn giữ tốt nhất các làn điệu khèn còn lưu truyền trong dân gian.

Trong tháng 10, nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông tỉnh Điện Biên chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự ghi nhận và động viên xứng đáng của các cấp, các ngành đối với di sản và những chủ thể nắm giữ di sản. Không chỉ là niềm vui, niềm phấn khởi tự hào của đồng bào dân tộc Mông, đây cũng là tiền đề, động lực quan trọng để Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc tỉnh Điện Biên tiếp tục nỗ lực giữ gìn và phát huy di sản văn hóa các dân tộc.