Khèn bè còn lại chút này

Cùng chị Lò Thị Minh, cán bộ văn hóa xã Mường Luân, huyện Điện Biên Đông, chúng tôi đến thăm nhà ông Lò Văn Pin, bản Mường Luân 2, xã Mường Luân. Ông Pin là người hiểu và sử dụng thành thạo khèn bè nhất cả huyện Điện Biên Đông hiện nay. Ông Pin cho biết, chiếc khèn bè đã gắn bó với ông từ khi còn là một cậu bé. Năm 17 tuổi, ông Pin đã có thể thổi thành thạo nhiều điệu khác nhau. Từ đó đến nay, hầu hết các dịp lễ hội, chương trình giao lưu văn nghệ của bản, xã, huyện, đều có tiếng khèn của ông. Ghi nhận những đóng góp tích cực cho cộng đồng, dân tộc, năm 2000 ông Lò Văn Pin vinh dự được Bộ Văn hóa - Thông tin tặng Huy chương “Vì sự nghiệp văn hóa quần chúng”. Đến nay, tuy đã ở tuổi 73 ông vẫn gắn bó và say mê với cây khèn bè. Ông Pin cho biết: Làm khèn bè là công việc đòi hỏi sự khéo léo, với độ chính xác và kiên trì cao độ từ khâu chọn nứa, cắt, dùi lỗ, phơi, hơ lửa, nắn thẳng, thẩm âm đến ghép thành khèn… Cái khó nhất khi làm khèn bè là cách xử lý các lam bạc, từ độ mỏng, dài, cong của lưỡi gà tới độ bóng của bề mặt mới đảm bảo được âm thanh lúc trầm, lúc bổng, lúc da diết. Với 14 ống sáo bằng nứa tép bánh tẻ, nhỏ cỡ ngón tay út đều nhau, mỏng, ít mấu và được ghép lại thành từng đôi xếp từ thấp đến cao, xuyên qua một bầu bằng gỗ dài khoảng 11cm. Khèn được chia làm 2 bè, mỗi bè 7 ống. Bầu khèn làm bằng gỗ mậy phạm (mềm, dẻo dai, không nứt), một đầu khoét thủng để thổi, một đầu bịt kín bằng sáp ong đá. Lớp sáp ong này cần bịt kín để tạo ra âm thanh cho khèn. Phía trên bầu hơi từ 10 - 12cm có dùi những nốt bấm. Âm thanh của khèn phụ thuộc vào cách cài những lưỡi khèn và độ chính xác về khoảng cách của những nốt bấm. Vì thế, những người làm khèn bè cần có đôi tai thính, trình độ thẩm âm chuẩn...

Chàng trai Lào đắm mình trong điệu In Coong, bên dòng sông Mã. Trong ảnh: Anh Lò Văn Inh, bản Mường Luân 2, xã Mường Luân, thổi khèn bè do cha truyền dạy.

Sau khi giới thiệu về cây khèn bè, ông Pin vào buồng lấy ra một cây khèn bè vàng óng và thổi. Tiếng khèn bè lúc trầm bổng, lúc sâu lắng, khi lại dồn dập, rộn ràng, náo nức cả không gian yên ắng. Khi tiếng khèn cất lên làm người nghe thấy da diết, sâu lắng, lúc lại ngân nga trong sáng như tiếng suối reo, gió hát. Không muốn khèn bè bị thất truyền, ông Pin thường bảo con cháu tụ họp để ông thổi cho nghe những điệu nhạc từ khèn bè và dạy cho con cháu cách thổi. Nhưng trong số con cháu cũng chỉ có anh Lò Văn Inh, con trai cả của ông đủ kiên nhẫn ngồi hàng giờ nghe cha thổi và nhờ cha dạy, nên thổi được nhiều bản nhạc, dù rằng chưa thật hay nhưng cũng làm ông Pin vui vì đam mê của ông đã có người thừa kế.

Chia tay ông Pin, rời Mường Luân tiếp tục cuộc hành trình tìm hiểu về khèn bè của người Lào ở Điện Biên, chúng tôi tìm đến nhà ông Lò Văn Thum, bản Na Sang 1, xã Núa Ngam, huyện Điện Biên. Ông Thum cũng là một trong số ít người sử dụng thành thạo khèn bè trong huyện. Ông Thum tâm sự: Tôi mê khèn bè từ nhỏ, nhờ được ông nội và cha chỉ bảo nên có thể sử dụng thành thạo và thổi được những bài khó. Nay đã gần 80 tuổi, tôi chỉ có một mong muốn đó là làm sao có thể truyền, dạy lại những bài khèn bè mình biết cho con cháu, để giữ gìn truyền thống ông cha để lại. Người Lào ở Núa Ngam giờ biết thổi khèn bè của dân tộc mình ít lắm, những người sử dụng thành thạo chỉ đếm trên đầu ngón tay thôi. Thế hệ già chỉ còn mình tôi, ngoài ra trẻ hơn thì có ông Vì Văn Thoong, Vì Văn Tem là có thể thổi được những bài khó, những bài điệp khúc như: In coong, Phiêng luông, Nặm lay hát... Thanh niên bây giờ có nhiều thứ để lựa chọn, chúng chỉ thích học những cái mới, cái lạ chứ chẳng đứa nào học thổi khèn của dân tộc. Con, cháu tôi học được vài hôm đã kêu khó. Chắc nay mai người Lào ở Điện Biên lãng quên mất thứ nhạc cụ của dân tộc mình thôi.

Chúng tôi rời Na Sang 1 khi hoàng hôn nhuộm đỏ dòng Nậm Núa. Nhớ như in những băn khoăn lo lắng của ông Lò Văn Thum và chúng tôi hy vọng khèn bè sẽ mãi ngân vang giữa bạt ngàn rừng núi Tây Bắc.